[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Instytut Pamiêci Narodowej
Stan wojenny w Polsce. Stan badañ
Redakcja:
Antoni Dudek
Krzysztof Madej
Opracowano na podstawienie raportów przygotowanych przez nastêpuj±cych pracowników Oddziałowych Biur Edukacji
Publicznej IPN
Małgorzata Choma-Jusiñska (Lublin)
Sławomir Cenckiewicz (Gdañsk)
Tomasz Danilecki (Białystok)
Marek Lasota (Kraków)
Jarosław Neja (Katowice)
Paweł Piotrowski (Wrocław)
Jan Pisuliñski (Rzeszów)
Leszek Próchniak (Łód¼)
Ewa Rogalska(Białystok)
Tadeusz Ruzikowski (Warszawa)
Zbigniew Solak (Kraków)
Przemysław Zwiernik (Poznañ)
Jacek ¯urek (Warszawa)
STAN WOJENNY
W POLSCE
STAN BADAÑ
Wstêp
1. Publikacje o charakterze ogólnopolskim
1.1 Materiały archiwalne
1.2 Wydawnictwa słownikowe i bibliograficzne
1.3 Wydawnictwa ¼ródłowe
1.4 Wspomnienia, relacje, wywiady
1.5 Opracowania
1.6 Prasa
2. Pomorze Gdañskie, ¦rodkowe i Kujawy
2.1. Relacje pamiêtnikarskie
2.2 Publikacje ¼ródłowe
2.3 Opracowania
3. Wielkopolska, Pomorze Zachodnie i Ziemia Lubuska
Strony 1/63
Instytut Pamiêci Narodowej
3.1 Wydawnictwa słownikowe i bibliograficzne
3.2 Wspomnienia, relacje, wywiady
3.3 Opracowania
4. Dolny ¦l±sk i Opolszczyzna
4.1 ¬ródła
4.2 Wspomnienia, relacje, wywiady
4.3 Opracowania
5. Czêstochowskie, Górny ¦l±sk, Bielskie i ¯ywieckie
5.1 Wydawnictwa słownikowe i bibliograficzne
5.2 Wydawnictwa ¼ródłowe
5.3 Wspomnienia, relacje, wywiady
5.4 Opracowania
6. Małopolska i Kielecczyzna
6.1. ¬ródła
6.2. Wydawnictwa informacyjne (bibliografie, słowniki)
6.3. Relacje i wspomnienia
6.4. Opracowania
7. Ziemia łódzka i kaliska
7.1 Wydawnictwa ¼ródłowe
7.2 Wspomnienia, relacje, wywiady
7.3 Opracowania
8. Podkarpacie
8.1 Wydawnictwa o charakterze informacyjnym (słowniki, kalendaria, bibliografie)
8.2 Wydawnictwa ¼ródłowe
8.3 Wspomnienia i relacje
8.4 Opracowania
9. Lubelszczyzna i Chełmszczyzna
9.1 ¯ródła
9.2 Bibliografie
9.3 Wspomnienia, relacje, wywiady
9.4 Opracowania
10. Podlasie i Białostocczyzna
10.1 Wspomnienia
10.2 Prasa
10.3 Opracowania
11. Mazowsze i Mazury
11.1 Materiały archiwalne
11.2 Wydawnictwa słownikowe i bibliograficzne
11.3 Wydawnictwa ¼ródłowe
11.4 Wspomnienia, relacje, wywiady
11.5 Opracowania
Wstêp
Prezentowane poni¿ej opracowanie stanowi pierwszy rezultat programu badawczego "Stan wojenny w Polsce -
spojrzenie po dwudziestu latach" realizowanego w Biurze Edukacji Publicznej Instytutu Pamiêci Narodowej.
Przeprowadzona przez grupê pracowników naukowych IPN kwerenda naukowa pozwoliła na stworzenie listy kilkuset
pozycji, które czê¶ciowo lub w cało¶ci dotycz± ró¿nych aspektów stanu wojennego. Nie jest to z pewno¶ci± wykaz
kompletny i wymagaæ bêdzie dalszych uzupełnieñ, szczególnie w zakresie trudniejszych do zlokalizowania
Strony 2/63
Instytut Pamiêci Narodowej
najistotniejszych artykułów prasowych.
Tym niemniej, ju¿ to robocze opracowanie pozwala na sformułowanie kilku podstawowych wniosków dotycz±cych
aktualnego stanu badañ nad wydarzeniami, jakie miały miejsce w Polsce po 13 grudnia 1981 r.:
1. Mimo pozornej obfito¶ci tytułów brak jest nie tylko syntetycznego opracowania o stanie wojennym w skali całej
Polski, ale tak¿e w odniesieniu do wiêkszo¶ci jej regionów.
2. Dominuj± prace o charakterze przyczynkarskim, koncentruj±ce siê najczê¶ciej wokół problematyki represji oraz
zjawiska opozycji i oporu społecznego. Niewiele natomiast dotyczy funkcjonowania aparatu władzy oraz problematyki
¿ycia codziennego w tym okresie.
3. Wyra¼nie rysuje siê zró¿nicowanie w poziomie zaawansowania badañ w poszczególnych regionach Polski. W
ilo¶ci publikacji wyra¼ny prymat nale¿y do obszaru Dolnego i Górnego ¦l±ska.
Konstrukcja niniejszego opracowania została oparta na podziale administracyjnym, wynikaj±cym z zasiêgu
terytorialnego poszczególnych oddziałów IPN. Nie zawsze podział ten - wynikaj±cy z ustawy o IPN i zwi±zany z
obszarem działania poszczególnych S±dów Apelacyjnych - jest uzasadniony pod wzglêdami
geograficzno-historycznymi. Wydaje siê jednak, ¿e utrzymanie kryterium podziału administracyjnego - przy
wyodrêbnieniu czê¶ci dotycz±cej publikacji o charakterze ogólnopolskim - było optymalne z punktu widzenia
u¿yteczno¶ci informacyjnej opracowania. Nieuchronn± tego konsekwencj± s± jednak powtórzenia, których ilo¶æ starano
siê ograniczyæ do minimum.
Antoni Dudek
1. Publikacje o charakterze ogólnopolskim
Prace dotycz±ce stanu wojennego w Polsce maj± w du¿ej mierze charakter przyczynkowy. Jest to problematyka w
wiêkszo¶ci jeszcze nie przebadana i nie opracowana, zarówno w przypadku zagadnieñ o charakterze ogólnopolskim,
jak i dotycz±cych poszczególnych regionów. Poni¿ej zostanie przedstawiony wybór najwa¿niejszych pozycji traktuj±cych
w cało¶ci lub te¿ w czê¶ci o stanie wojennym. Omówione poni¿ej publikacje zwarte opisuj± przede wszystkim sam
przebieg stanu wojennego. Przedstawienie bibliografii prac ukazuj±cych genezê stanu wojennego wymaga odrêbnego
opracowania. Pominiête te¿ zostały - z uwagi na wtórny w wiêkszo¶ci charakter - opracowania obcojêzyczne[1] .
1.1 Materiały archiwalne
Podstawowe znaczenie dla badacza zajmuj±ce siê stanem wojennym maj± nastêpuj±ce archiwa i znajduj±ce siê tam
zespoły akt:
Biuro Udostêpniania i Archiwizacji Dokumentów IPN posiada materiały archiwalne byłego Ministerstwa Spraw
Wewnêtrznych z lat 1980-1983 (w tym oryginalne materiały NSZZ "Solidarno¶æ" i opozycji z tego okresu). Pozwalaj±
one poznaæ działania resortu spraw wewnêtrznych w ramach przygotowañ do stanu wojennego oraz w jego trakcie.
Archiwum Akt Nowych dysponuje materiałami Komitetu Centralnego PZPR (w tym aktami sekretariatów poszczególnych
sekretarzy i archiwalia poszczególnych Wydziałów, np. Administracyjnego, Nauki i O¶wiaty czy Ideologicznego; w chwili
obecnej czê¶æ materiałów nie jest jeszcze udostêpniana, np. Wydziały - Społeczno-Zawodowy i Zagraniczny) oraz
archiwaliami byłego Urzêdu Rady Ministrów, przekazanymi z Archiwum Akt Jawnych Kancelarii Prezesa Rady Ministrów
(w tym aktami z gabinetów prezesów Rady Ministrów i biur RM, np. ds. współpracy ze zwi±zkami zawodowymi).
Dostarczaj± one wa¿nych informacji o działalno¶ci partii i władz pañstwowych na pocz±tku lat 80-tych.
Archiwum Akt Jawnych Kancelarii Prezesa Rady Ministrów posiada archiwalia byłego Urzêdu Rady Ministrów (w tym
mikrofisze z przekazanych do AAN oryginałów, normatywy URM z lat 1980-1983 oraz meldunki, tzw. Dysory (czyli
informacje Dy¿urnego Sztabu Operacyjnego Rz±du) z okresu od koñca marca 1981 r. do grudnia 1983 r. Dokumenty te
ilustruj± działalno¶æ Rady Ministrów w latach 1980-1983.
Archiwum MSWiA dysponuje archiwaliami byłego Rzecznika Prasowego Rz±du J. Urbana. Pozwalaj± one prze¶ledziæ
działalno¶æ propagandow± rz±du.
Centralne Archiwum Wojskowe, Archiwum Instytucji MON, Archiwa Wojsk L±dowych (Warszawa, Wrocław, Toruñ) i
pozostałe, posiadaj± materiały wytworzone przez Ministerstwo Obrony Narodowej i jednostki Wojska Polskiego.
Umo¿liwiaj± one poznanie działañ sił zbrojnych w latach 1980-1983.
Zarówno w BUiAD IPN, jak te¿ w AAN znajduj± siê przekazane niedawno z Kancelarii Prezesa Rady Ministrów tajne (do
niedawna) czê¶ci materiałów byłego Urzêdu Rady Ministrów. Niestety zostały one przekazane bez ewidencji (płyty CD).
Strony 3/63
Instytut Pamiêci Narodowej
W Archiwum Centralnego Zarz±du Zakładów Karnych w Warszawie znajduj± siê teczki akt Ministerstwa Sprawiedliwo¶ci
po¶wiêcone tzw. o¶rodkom odosobnienia z lat 1981-1982. Zawieraj± rozporz±dzenia o powoływaniu i likwidacji
poszczególnych obozów internowania, postêpowaniu słu¿b wiêziennych wraz z regulaminami dla internowanych. W¶ród
wa¿nych dokumentów wymieniæ nale¿y wykazy obozów internowania z terenu całej Polski, imienne listy internowanych
oraz ró¿nego typu dane statystyczne dotycz±ce osób tam osadzonych. Szczególn± warto¶æ, dla poznania codzienno¶ci
internowanych maj± zachowane sprawozdania z wizytacji i protokoły kontroli o¶rodków odosobnienia.
1.2 Wydawnictwa słownikowe i bibliograficzne
Powy¿sza kategoria obejmuje publikacje bêd±ce kalendariami, bibliografiami i słownikami. W 1991 r. ukazała siê
ksi±¿ka W stanie zawieraj±ca obszerne kalendarium[2] . W roku 1995 został wydany Kalendarz dekady przełomu
Andrzeja Andrusiewicza[3] . W 1996 r. pojawiło siê Kalendarium Solidarno¶ci lat 1980-1989 Marka Pernala i Jana
Skórzyñskiego[4] . W ramach pracy pod redakcj± Jana Kulasa ukazało siê kalendarium, które jednak jest do¶æ
ogólnikowe[5] . Natomiast w publikacji wydanej z okazji XX-lecia "Solidarno¶ci"[6] znalazło siê prawdopodobnie
najpełniejsze kalendarium stanu wojennego opracowane przez zespół o¶rodka "Karta".
Sui generis kalendarium s± równie¿ dokumenty Słu¿by Bezpieczeñstwa, wydane i opracowane w 1999 r. pod redakcj±
Wandy Chudzik i in., zawieraj±ce materiały sporz±dzone przez funkcjonariuszy MSW[7] . Materiały te dotycz± całego
kraju i zgodnie z obowi±zuj±cym w latach osiemdziesi±tych podziałem administracyjnym Polski przedstawiaj±
wydarzenia podczas stanu wojennego z podziałem na 49 istniej±cych wówczas województw.
Je¶li chodzi o bibliografiê stanu wojennego, to trzeba stwierdziæ, ¿e takowa wła¶ciwie nie istnieje. Z tego wzglêdu
pomocne s± tutaj bibliografie ogólne, jakkolwiek w ró¿nym stopniu ujmuj±ce omawiane zagadnienie. W¶ród nich
wymieniæ mo¿na powstał± w latach osiemdziesi±tych w Pary¿u bibliografiê publikacji podziemnych w Polsce za okres 13
XII 1981 - VI 1986, autorstwa Wojciecha i Władysława Chojnackich, wydan± pod pseudonimem: Józefa Kamiñska[8] ,
oraz pó¼niejsz± bibliografiê publikacji podziemnych w Polsce, obejmuj±c± lata 1986-1987 autorstwa Marka
Jastrzêbskiego i Wojciecha Chojnackiego[9] . W 1988 r. ukazały siê zebrane przez Józefa Gajewskiego materiały do
bibliografii druków zwartych wydanych poza zasiêgiem cenzury w latach 1982-1986[10] . Biblioteka Narodowa wydała w
roku 1994 materiały do bibliografii druków zwartych wydanych poza zasiêgiem cenzury od 13 XII 1981 do 31 XII
1986[11] . W 1995 r. Biblioteka Narodowa opublikowała bibliografiê podziemnych druków zwartych z lat 1976-1989[12] .
W roku 1995 Biblioteka Publiczna miasta stołecznego Warszawy wydała katalog czasopism niezale¿nych obejmuj±cy
lata 1976-1990[13] . W roku 1996 O¶rodek "Karta" wydał katalog czasopism bezdebitowych zgromadzonych w
Archiwum Peerelu[14] , uzupełniaj±c go z czasem o nowe pozycje w ramach katalogu komputerowego. Ten sam
o¶rodek w roku 1999 wydał z kolei katalog posiadanych bezdebitowych druków zwartych[15] .
W roku ubiegłym ukazała siê pierwsza czê¶æ słownika biograficznego opozycji z lat 1956-1989[16] przygotowanego
przez wspomniany ju¿ O¶rodek "Karta". Zawiera ona biogramy osób zaanga¿owanych w działalno¶æ opozycyjn± w
okresie stanu wojennego w ró¿nych czê¶ciach kraju. Słownikowy charakter ma te¿ opracowany na podstawie prasy
podziemnej oraz materiałów MSW z czasów PRL tom napisany przez autora kryj±cego siê pod pseudonimem Dariusz
Cecuda[17] . Informacje o ludziach zwi±zanych z opozycj± znale¼æ mo¿na równie¿ w informatorze o posłach i
senatorach wybranych do parlamentu X kadencji w 1989[18] .
W identyfikacji autorów pisz±cych w prasie drugiego obiegu przydatny mo¿e byæ słownik pseudonimów przygotowany
przez pracowników Instytutu Badañ Literackich[19] .
1.3 Wydawnictwa ¼ródłowe
W roku 1983 ukazał siê w Londynie obszerny zbiór dokumentów i relacji dotycz±cych stanu wojennego w Polsce w
opracowaniu Piotra Spiskiego[20] . Z kolei w drugim obiegu, opublikowano dokumenty ilustruj±ce działalno¶æ obroñców
w procesach politycznych prowadzonych w stanie wojennym oraz po jego zawieszeniu[21] .
W 1992 r. został wydany przez "Aneks" tom zawieraj±cy dokumenty centralnych władz PZPR z l. 1980-81, w tym tak¿e -
w koñcowej czê¶ci - z okresu po 13 grudnia 1981 r.[22] W bie¿±cym roku ukazał siê zbiór dokumentów i artykułów
dotycz±cych stanu wojennego pod red. Tadeusza Walichnowskiego, w wiêkszo¶ci ju¿ wcze¶niej znanych[23] . Istotne
informacje dotycz±ce poło¿enia i roli odgrywanej przez Ko¶ciół katolicki w stanie wojennym zawieraj± tomy dokumentów
opracowane przez Petera Rainê[24] . Tej samej problematyki dotyczy czê¶ciowo zbiór dokumentów z lat 80-tych
opublikowany nakładem londyñskiego "Aneksu" oraz "Polityki"[25] . W ramach programu badawczego Biura Edukacji
Publicznej IPN "Stan wojenny - spojrzenie po dwudziestu latach" powstał zbiór kilkudziesiêciu dokumentów, które
Strony 4/63
Instytut Pamiêci Narodowej
obrazuj± wielow±tkowe działania władz podejmowanych zarówno w okresie przygotowañ do wprowadzenia stanu
wojennego jak i po jego wprowadzeniu[26] .
Wa¿n± kategoriê ¼ródeł stanowi± publikacje wydawane przez władze stanu wojennego w pierwszej połowie lat
osiemdziesi±tych. Materiały te zawieraj± głównie publikacje o charakterze agitacyjno-propagandowym[27] b±d¼
instrukta¿owym[28] .
W 1984 roku ukazało siê opracowanie prawodawstwa stanu wojennego pod redakcj± Feliksa Prusaka[29] . Istotne
znaczenie w tej grupie materiałów maj± zwłaszcza dwie publikacje dokumentuj±ce przebieg konferencji prasowych
rzecznika rz±du PRL Jerzego Urbana[30] oraz tom oficjalnych wyst±pieñ gen. Wojciecha Jaruzelskiego z okresu stanu
wojennego[31] .
Jeszcze inn± kategoriê stanowi± ¼ródła zwi±zane z konstytucyjno-prawn± ocen± stanu wojennego, przede wszystkim z
działalno¶ci± Sejmowej Komisji Odpowiedzialno¶ci Konstytucyjnej[32] . Istotne informacje o okoliczno¶ciach ¶mierci
osób, które zginêły w wyniku działania funkcjonariuszy MSW podczas stanu wojennego, zawiera raport Komisji
Nadzwyczajnej do Zbadania Działalno¶æ MSW z wrze¶nia 1991 r., kierowanej przez Jana Rokitê. Raport ten dostêpny
jest w Bibliotece Sejmowej (wraz z obszernymi zał±cznikami).
Dwa tomy dokumentów, które czê¶ciowo dotycz± okresu stanu wojennego, opublikowali w oparciu o materiały
archiwalne NRD-owskich słu¿b specjalnych Włodzimierz Borodziej i Jerzy Kochanowski[33] .
Specyficznym ¼ródłem, składaj±cym siê z obszernych cytatów zaczerpniêtych z prasy bezdebitowej z całego okresu lat
80. i opracowanych przez dziennikarzy "Gazety Wyborczej" jest Małe vademecum Peerelu...[34] . Podobny charakter
ma krótki artykuł zawieraj±cy wybór informacji z "Teleksowej Informacji Wewn±trzpartyjnej" PZPR z okresu od grudnia
1981 r. do kwietnia 1982 r.[35]
W latach osiemdziesi±tych ukazało siê kilka niezale¿nych albumów fotograficznych zawieraj±cych cenny materiał
ikonograficzny[36] .
1.4 Wspomnienia, relacje, wywiady
Z literatury wspomnieniowej, ze wzglêdu na jej ogólnopolski charakter, trzeba w tym miejscu wskazaæ takie publikacje
jak: "Konspira"[37] oraz zbiór relacji wspomnianego o¶rodka "Karta"[38] . Warto te¿ w tym miejscu przypomnieæ wydane
w 1982 roku relacje ¶wiadków i ofiar stanu wojennego. Relacje te pochodz± z ró¿nych obszarów kraju[39] . Nastroje w
¶rodowisku robotniczym w latach 1981 - 1982 obrazuje publikacja Robotnicze losy wydana w 1996 r.[40] . Bardzo
wa¿n± publikacj± jest zbiór wywiadów z działaczami struktur opozycyjnych, przeprowadzony przez Grzegorza
Nawrockiego w latach 1984-1987. Wiêkszo¶æ wywiadów dotyczy okresu stanu wojennego[41] . W ramach
wspomnianego programu badawczego realizowanego przez Biuro Edukacji Publicznej IPN ukazał siê wybór relacji[42] .
W zbiorach o¶rodka "Karta" znajduj± siê magnetofonowe nagrania wspomnieñ uczestników opozycji
antykomunistycznej okresu PRL, tak¿e okresu stanu wojennego[43] . W wiêkszo¶ci s± to materiały nieopracowane,
rêkopi¶mienne (jedynie piêæ z nich posiada formê maszynopisow±). Choæ najwiêksza ilo¶æ rozmówców pochodzi z
Mazowsza, to jednak pojawiaj± siê równie¿ osoby z Gdañska, Łodzi, Kielc, Torunia, Radomia, Wrocławia oraz Regionu
¦l±sko-D±browskiego. Sytuacja w ¶rodowisku artystycznym po 13 grudnia została przedstawiona w publikacji
opracowanej przez Andrzeja Romana[44] . Wprowadzanie stanu wojennego z perspektywy pracownika polskiego radia
przedstawia praca Andrzeja Albrechta[45] . Na łamach "Zeszytów Historycznych" w 1982 r. ukazała siê rozmowa z
pułkownikiem LWP o nastrojach w wojsku po wprowadzeniu stanu wojennego[46] .
Zarówno przed, jak i po 1989 r. ukazywały siê wspomnienia znanych działaczy opozycji oraz osób
represjonowanych[47] oraz wywiady z nimi[48] . Istotny poznawczo jest te¿ zbiór wspomnieñ opracowany przez Joannê
Siedleck±[49] . W l. 1982-1983 prezentowano na łamach "Zeszytów Historycznych" w Pary¿u teksty o sytuacji
internowanych[50] .
Ze strony obozu władzy ukazały siê m.in. wspomnienia głównych aktorów - Mieczysława F. Rakowskiego[51] ,
Wojciecha Jaruzelskiego[52] i Czesława Kiszczaka[53] , Kazimierza Barcikowskiego[54] oraz Jerzego Urbana[55] .
Szczególnym ¼ródłem s± wspomnienia gen. Witalija Pawłowa, długoletniego rezydenta KGB w Polsce[56] .
Specyficznym ¼ródłem nale¿±cym do tej kategorii, w wiêkszo¶ci jednak dotycz±cym genezy stanu wojennego jest zapis
obrad konferencji w Jachrance (8-10 listopada 1997 r.)[57] .
1.5 Opracowania
Nie istnieje ogólna monografia stanu wojennego w Polsce. Z prac po¶wiêconych samemu stanowi wojennemu trzeba
Strony 5/63
[ Pobierz całość w formacie PDF ]